เครือข่ายการค้าภายในภูมิภาคเอเชีย: ความแข็งแกร่งในความหลากหลาย

เอเชียเป็นพลังขับเคลื่อนหลักต่อการขยายตัวของการค้าโลก โดยมีสัดส่วนในการค้าโลกสูงถึงราว 62% ในปี 2017¹เป็นปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นมาได้ด้วยห่วงโซ่อุปทานแบบบูรณาการ ซึ่งมีมานานหลายปีและพัฒนาไปพร้อมๆ กับสภาพแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลงไป

ศูนย์กลางการผลิตแห่งเอเชียเกิดขึ้นครั้งแรกในทศวรรษ 1980 เป็นไปเพื่อตอบสนองความต้องการของผู้ผลิตจากญี่ปุ่น ข้อตกลงพลาซ่า หรือ The Plaza Agreement (1985) ส่งผลให้เงินเยนแข็งค่าขึ้นอย่างมากเมื่อเทียบกับเงินดอลลาร์สหรัฐ ทำให้ต้นทุนการผลิตภายในประเทศเพิ่มสูงขึ้น

และผลักดันให้ผู้ผลิตญี่ปุ่นต้องโยกย้ายฐานการผลิตในเอเชีย ถัดจากนั้นโรงงานในเอเชียก็มีต้นทุนที่สามารถแข่งขันได้มากขึ้น ก่อนที่จะตามมาด้วยการอ่อนค่าลงของสกุลเงินเอเชียในช่วงวิกฤตเศรษฐกิจปี 1997 ต่อจากนั้นจีนก็กลายมาเป็น "โรงงานของโลก" หลังจากที่เข้ามาเป็นสมาชิกองค์การการค้าโลก (WTO) ในปี 2001

เครือข่ายซัพพลายแบบข้ามพรมแดนของเอเชียนั้น ถูกกำหนดมาจากความได้เปรียบเชิงเปรียบเทียบและความเชี่ยวชาญเฉพาะด้าน เครือข่ายยังสะท้อนถึงความหลากหลายในเชิงโครงสร้างและความหลากหลายของทรัพยากร หากย้อนกลับไปในปี 2005 ประเทศเศรษฐกิจอุตสาหกรรมใหม่ (NIE) อย่างเกาหลี สิงคโปร์ และไต้หวัน ต่างผลิตและส่งออกคอมพิวเตอร์และอุปกรณ์อิเล็กทรอนิกส์ในจำนวนมาก ส่วนประเทศที่มีทรัพยากรทางธรรมชาติอย่างอินโดนีเซียและไทย สามารถส่งออกน้ำมันดิบและข้าวได้ตามลำดับ ในขณะเดียวกัน ทางฝั่งจีนก็เป็นผู้ส่งออกสินค้าอุตสาหกรรมที่ใช้แรงงานมาก²

ก้าวอย่างรวดเร็วมาจนถึงทุกวันนี้ การเติบโตทางเศรษฐกิจและค่าจ้างที่เพิ่มขึ้นได้เปลี่ยนบทบาทของประเทศต่างๆ โดย Simon Liu ซีไอโอของ Eastspring Taiwan ได้ตั้งข้อสังเกตว่าไต้หวันเปลี่ยนจากการส่งออกสินค้าที่ใช้แรงงานเข้มข้นอย่างเช่นสิ่งทอและเครื่องใช้ในครัวเรือนในช่วงทศวรรษ 1990 มาเป็นสินค้าที่มีมูลค่าสูงขึ้น ซึ่งรวมถึงชิปเซมิคอนดักเตอร์ สมาร์ทโฟน และปิโตรเคมีในช่วงทศวรรษ 2010

เมื่อปี 1996 ความแตกต่างระหว่างค่าจ้างในญี่ปุ่นและจีนอยู่สูงถึง 46 เท่า และมาในปี 2016 ส่วนต่างนี้แคบลงเหลือ 4 เท่า เมื่อค่าแรงของจีนสูงขึ้น เวียดนามได้กลายมาเป็นศูนย์กลางในการผลิตเพื่อการส่งออกสำหรับสินค้าที่ใช้แรงงานเข้มข้น สามารถดึงดูดเม็ดเงินการลงทุนที่สำคัญมาจากญี่ปุ่นและเกาหลี ในขณะเดียวกัน จีนมีการยกระดับอุตสาหกรรมขึ้นได้อย่างรวดเร็ว ทำให้ในปัจจุบันมีสัดส่วนกว่า 40% ของการส่งออกทั้งหมดของจีนประกอบด้วยเครื่องจักร เครื่องมือ/อุปกรณ์ และคอมพิวเตอร์³

งานวิจัยระบุว่าในขณะที่รายได้ต่อหัวทางเศรษฐกิจเพิ่มขึ้น จึงควรมีการปรับเพิ่มสัดส่วนของผลผลิตภาคอุตสาหกรรม จากที่เป็นผลผลิตขั้นต้น (primary) มาเป็นขั้นกลาง (secondary) แล้วมุ่งต่อไปเป็นอุตสาหกรรมบริการ (tertiary industries) ⁴. แต่ถึงแม้จะมีบทบาทที่เปลี่ยนแปลงไป แต่เอเชียยังคงเชื่อมโยงการค้าระหว่างกันได้อย่างแข็งแกร่ง โดยงานวิจัยชี้ให้เห็นตัวอย่างประเทศเกาหลี ที่ได้ปรับปรุงการเชื่อมโยงด้านห่วงโซ่คุณค่าที่แข็งแกร่งกับอินเดีย ในขณะที่ 4 ประเทศอาเซียน (อินโดนีเซีย มาเลเซีย ฟิลิปปินส์ และไทย) ยังคงเชื่อมโยงอย่างแข็งแกร่งกับจีน อินเดีย และสิงคโปร์⁵

ในปี 2017 สัดส่วนการค้าภายในภูมิภาคต่อการค้ารวมอยู่ในระดับสูงเป็นประวัติการณ์ถึง 57.8% (คิดตามมูลค่า) เพิ่มขึ้นจากประมาณ 45% ในปี 1990 ซึ่งสะท้อนให้เห็นถึงความสัมพันธ์ทางการค้าในเอเชียที่ลึกซึ้งยิ่งขึ้น ดูรูปที่ 1

รูปที่ 1: มากกว่าครึ่งหนึ่งของสินค้าที่ซื้อขายในเอเชียแปซิฟิค เป็นการซื้อขายระหว่างกันภายในภูมิภาค (intraregional) ⁶

สัดส่วนการค้าภายในภูมิภาคต่อการค้ารวม แยกตามภูมิภาค ปี 2017 (%)

ในขณะที่สหภาพยุโรป (EU) ดูเหมือนจะเป็นเขตการค้าที่มีบูรณาการแน่นแฟ้นมากขึ้น ด้วยสัดส่วนการค้าภายในภูมิภาคสูงถึง 63% (จากรูปที่ 1) แต่การเชื่อมโยงการค้าภายในอาเซียนดูมีความแนบแน่นมากกว่า ถ้าดูผ่านดัชนีวัดความเข้มข้นทางการค้าภายในภูมิภาคของอาเซียน (intra-regional trade intensity index: TII) อยู่ที่ 3.70 ในปี 2017 สูงกว่าตัวเลขของ EU ที่อยู่ระดับ 1.90⁷ตัวเลข TII ที่สูงขึ้นนี้หมายถึงการค้าของภูมิภาคมุ่งเน้นมายังประเทศสมาชิก มากกว่าไปที่ส่วนอื่นๆ ของโลก ความแตกต่างของตัวเลขนั้นเกิดขึ้นเนื่องจากสัดส่วนการค้าภายในภูมิภาคมีการบิดเบือนจากขนาด ซึ่งไม่เหมือนกับ TII การที่ภูมิภาคยิ่งมีขนาดใหญ่มากเท่าไหร่ ก็ยิ่งมีสัดส่วนการค้าภายในภูมิภาคมากขึ้นตามไปด้วย ตัวเลข TII ที่สูงของอาเซียนจึงเป็นการสะท้อนถึงเครือข่ายการผลิตที่แนบแน่นในภูมิภาค

การพึ่งพากันทางเศรษฐกิจภายในภูมิภาคนั้นเป็นเหมือนกับดาบสองคม ผลกระทบทางด้านลบจากกรณีพิพาทในเรื่องการค้าระหว่างจีนกับสหรัฐที่เกิดขึ้นเมื่อไม่นาน ได้ฉุดให้การส่งออกลดลง ทั้งในไต้หวัน สิงคโปร์ และเกาหลีในช่วงเดือนแรกๆ ของปี 2019 เนื่องจากผู้ผลิตต่างมองหาแหล่งทางเลือกอื่นๆ เพื่อผลิตสินค้าส่งเข้าไปยังตลาดสหรัฐ ซัพพลายเชนของเอเชียจึงน่าจะเผชิญกับการเปลี่ยนแปลงได้อย่างต่อเนื่อง และทำให้เกิดได้ทั้งผู้ชนะและผู้แพ้

แต่ในขณะเดียวกัน การพึ่งพากันและกันนี้อาจให้ผลดี เพราะระดับรายได้ที่เพิ่มขึ้นในภูมิภาคนั้นหมายความว่าเอเชียกำลังเริ่มผลิตเพื่อการบริโภคของตนเองมากขึ้น บริษัทต่างๆ ให้ความสำคัญมากขึ้นต่อความรวดเร็วในการทำตลาด และความสามารถในการมองซัพพลายเชนได้อย่างทั่วถึงกว่าเดิม ซัพพลายเชนจึงสั้นลงและเข้าถึงผู้คนในท้องที่มากขึ้น ปัจจุบันมีแนวโน้มใหม่เกิดขึ้นเมื่อมีบริษัทที่สร้างห่วงโซ่อุปทานที่มีขอบเขตภายในภูมิภาค เพียงเพื่อรองรับความต้องการของตลาดเอเชีย⁸

ตามรายงานของกองทุนการเงินระหว่างประเทศ (IMF) ภายใต้การคาดการณ์ในกรณีที่มองด้านบวกมากๆ หากเอเชียสามารถกำจัดภาษีสินค้าและลดมาตรการกีดกันที่ไม่ได้อยู่ในรูปภาษีสำหรับบริการ จีดีพีของเอเชียจะเติบโตเฉลี่ย 12% และเศรษฐกิจของบางประเทศอาจเห็นผลผลิตที่มีอัตราการขยายตัวเข้าใกล้ 20%⁹

เพราะว่าคำพูดนั้นง่ายกว่าการกระทำ มาตรการล่าสุดของญี่ปุ่นที่ห้ามนำเข้าสินค้าบางรายการจากเกาหลีถือเป็นเครื่องเตือนใจว่าความสัมพันธ์อาจไม่ราบรื่นเสมอแม้แต่ในหมู่ประเทศเพื่อนบ้าน อย่างไรก็ตาม เอเชียนับว่ามีความก้าวหน้าในการเจาะเข้าถึงตลาดภายในภูมิภาคได้มากขึ้น โดยในปี 2017 อาเซียนได้ลงนามข้อตกลงการค้าเสรี (FTA) กับฮ่องกงและจีน ซึ่งนับเป็นข้อตกลงเขตการค้าเสรีอาเซียนที่ได้มีการลงนามเป็นครั้งแรกในรอบทศวรรษ ในขณะเดียวกัน ความตกลงหุ้นส่วนทางเศรษฐกิจระดับภูมิภาค (RCEP) ยังคงอยู่ในระหว่างการเจรจา ซึ่งภาคีในการเจรจารวมถึง 10 ประเทศในอาเซียน และคู่ค้าอย่างออสเตรเลีย จีน อินเดีย ญี่ปุ่น เกาหลี และนิวซีแลนด์ และหากได้ข้อสรุป RCEP จะเป็นกลุ่มการค้าที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในโลก ซึ่งเป็นที่อยู่ของประชากรโลกเกือบ 50% และมีสัดส่วนที่สูงกว่า 30% ของการค้าโลก ด้าน Woong Park ซีไอโอของ Eastspring เกาหลี เชื่อว่า RCEP จะเพิ่มสัดส่วนการค้าโลกให้กับประเทศในภูมิภาคและส่งผลให้มีการจัดสรรทรัพยากรที่ดีขึ้น ซึ่งในที่สุดแล้วจะส่งผลดีต่อเศรษฐกิจของหลายๆ ประเทศในเอเชีย รวมทั้งเกาหลี

ท่ามกลางกระแสการกีดกันทางการค้าที่เพิ่มขึ้นในโลกตะวันตก จึงถึงเวลาที่เอเชียจะกลับมาพิจารณาโมเดลการส่งออกในปัจจุบัน จากที่ได้มุ่งเน้นไปที่การตอบสนองความต้องการขั้นสุดท้ายในภูมิภาคอื่นๆ มาเป็นโมเดลที่สามารถรองรับความต้องการขั้นสุดท้ายภายในภูมิภาคได้มากยิ่งขึ้น สิ่งนี้จะเกิดขึ้นได้อีกครั้งจากความหลากหลายของเอเชีย ที่มีระดับการเติบโตแตกต่างกัน มีระดับรายได้แตกต่างกัน และความเชี่ยวชาญเฉพาะด้าน เป็นการสร้างระบบนิเวศของผู้ซื้อและผู้ขายที่สามารถเปลี่ยนแปลงได้ตลอดเวลา