เปิดกลยุทธ์รับโฉมใหม่ “ซัพพลายเชนในเอเชีย”

การเกิดภาวะหยุดชะงักด้านซัพพลายในสินค้าทุกอย่าง นับตั้งแต่พาสต้าไปจนถึงมาสก์ปิดหน้า และโทรศัพท์ 5G หมายความว่าการระบาดของ COVID-19 ได้เร่งให้เกิดการคิดใหม่ว่าบริษัทควรปรับเปลี่ยนแผนการจัดวางซัพพลายเชนทั่วโลกอย่างไร แม้ว่าปัจจัยด้านต้นทุนและคุณภาพจะเป็นประเด็นการพิจารณาที่สำคัญมาแต่อดีต แต่ความแข็งแกร่งของห่วงโซ่อุปทานก็จะกลายมามีความสำคัญเพิ่มมากขึ้น

การสร้างความแข็งแกร่งของห่วงโซ่อุปทานนั้นเป็นเรื่องของการกระจายความเสี่ยง มากกว่าจะเป็นเรื่องของการปรับให้เข้าถึงผู้คนในแต่ละพื้นที่ ภาวะการหยุดชะงักของซัพพลายเชนจึงไม่ได้จำกัดผลอยู่เฉพาะแค่เพียงในบางประเทศ ยกตัวอย่างเช่นการหยุดชะงักที่เกิดจากพายุเฮอริเคนเออร์ม่าในสหรัฐอเมริกา และพายุมาเรียในเปอร์โตริโก (ในปี 2017) ได้ส่งผลให้เกิดความเสียหายหลายพันล้านดอลลาร์ด้วยเช่นกัน

“จีน” มีบทบาทสำคัญในห่วงโซ่อุปทานระดับโลก ซึ่งข้อมูลจากทีมวิเคราะห์ของ Eastspring ที่ประจำสำนักงานเซี่ยงไฮ้ระบุว่าความได้เปรียบในการแข่งขันของจีน ไม่ได้พึ่งพิงแค่ต้นทุนค่าแรงที่ถูกกว่า และประสิทธิภาพที่สูง แต่กว่าหลายทศวรรษมานี้จีนได้สร้างระบบนิเวศด้านห่วงโซ่อุปทานได้อย่างครอบคลุม ซึ่งช่วยลดต้นทุนด้านโลจิสติกส์และการประสานงาน ทำให้การผลิตมีต้นทุนต่ำกว่าประเทศอื่นๆ มีการประเมินว่าคนงานชาวจีนหนึ่งคนสามารถผลิตสินค้าที่มีมูลค่าเท่ากับสินค้าที่ผลิตจากคนงานสี่คนจากประเทศในอาเซียนรวมกัน¹.

ดังนั้น จึงไม่น่าแปลกใจที่ในปัจจุบันประเทศจีนจะมีมูลค่าเพิ่มในผลผลิตของโลกคิดเป็นสัดส่วนถึงหนึ่งในสี่ ดูรูปที่ 1 เมื่อเร็วๆ นี้ Tim Cook ซีอีโอของ Apple ได้กล่าวในการประชุมทางโทรศัพท์กับบรรดานักวิเคราะห์ว่า ความรวดเร็วในการฟื้นตัวของซัพพลายเชนของจีนภายหลังเกิดภาวะหยุดชะงักจาก COVID-19 นั้น ได้แสดงให้เห็นถึงความทนทานและความแข็งแกร่ง ในปัจจุบัน Apple ยังคงพึ่งพาจีนในการประกอบสินค้าขั้นสุดท้ายสำหรับผลิตภัณฑ์ที่สำคัญหลายอย่าง แม้ว่าเวียดนาม ไต้หวัน อินเดีย และสหรัฐอเมริกาจะมีความสำคัญเพิ่มมากขึ้น

รูปที่ 1 : มูลค่าเพิ่มของผลผลิต คิดเป็น % ของการผลิตทั่วโลก²

การแสวงหาแหล่งผลิตที่กระจายออกไปมากขึ้น ความกังวลเกี่ยวกับภาวะความตึงเครียดทางการค้าระหว่างสหรัฐกับจีน ปัจจัยทางภูมิรัฐศาสตร์ที่เข้มข้น และกระแสชาตินิยมที่ทวีความรุนแรง อาจบีบบังคับให้บางบริษัทย้ายซัพพลายเชนของตนออกไปจากประเทศจีน ซึ่งหากเกิดขึ้น ก็มีประเทศอื่นๆ ในเอเชียที่พร้อมยื่นข้อเสนอในการเป็นแหล่งผลิตที่มีศักยภาพ งานวิเคราะห์ล่าสุดโดย BofA ชี้ให้เห็นว่าภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้จะเป็นหนึ่งในภูมิภาคที่ได้รับประโยชน์สูงสุดจากการปรับเปลี่ยนห่วงโซ่อุปทาน เมื่อมีหลายๆ บริษัทที่มองว่าประเทศในภูมิภาคแถบนี้เป็นทางเลือกที่มีศักยภาพนอกจากจีน ดูรูปที่ 2

รูปที่ 2: ทางเลือกที่ต้องการของบริษัทต่างๆ ในการโยกย้ายแหล่งผลิต³

สถาบันการเงินระหว่างประเทศ หรือ Institute of International Finance เชื่อว่าประเทศที่มีระดับความเข้มข้นของการผลิตที่ใกล้เคียงในกลุ่มอุตสาหกรรมเดียวกัน จะอยู่ในฐานะที่ได้เปรียบสำหรับการผลิตในแบบเดียวกับจีน รูปที่ 3 แสดงถึงการกระจุกตัวของมูลค่าเพิ่มหรือสัดส่วนที่มาจากการผลิตภายในประเทศ ต่อการส่งออกทั้งหมดในอุตสาหกรรมต่างๆ ของแต่ละประเทศ⁴

รูปที่ 3: ระดับความเข้มข้นของมูลค่าเพิ่มของบางประเทศในเอเชีย เปรียบเทียบรายการสินค้าที่สำคัญ⁵

เวียดนามและอินเดียอยู่ในสถานะที่ได้เปรียบสำหรับการแข่งขันในตลาดส่งออกสิ่งทอ โดยในความเป็นจริงการส่งออกสิ่งทอของเวียดนามเพิ่มขึ้น 10% ในปี 2019 ในช่วงที่เกิดข้อพิพาททางการค้าระหว่างสหรัฐกับจีน⁶ อย่างไรก็ตาม นอกจากสิ่งทอแล้วอินเดียอาจกลายมามีความสำคัญมากขึ้นต่อการผลิตสินค้าที่ต้องใช้แรงงานมาก อย่างเช่นการประกอบ iPhone ขณะที่เวียดนามก็พร้อมที่จะเป็นศูนย์กลางการผลิตอุปกรณ์ต่อพ่วงที่สำคัญของ Apple เช่น AirPods และ Apple Watch

แม้ข้อมูลจากรูปที่ 3 จะแสดงให้เห็นถึงความสามารถในการแข่งขันของอินโดนีเซียและมาเลเซียในการผลิตสินค้าอุปโภคบริโภคระดับล่าง แต่ “Lilian See” หัวหน้าฝ่ายวิเคราะห์ของ Eastspring ประจำสำนักงานมาเลเซียได้ชี้ให้เห็นถึงข้อแตกต่าง โดยยกตัวอย่างโรงงานล่าสุดของ Lam Research และ Smith + Nephew ซึ่งเป็นเครื่องพิสูจน์ถึงความสามารถของมาเลเซียในการยกระดับห่วงโซ่คุณค่า (value chain) ของตน

Lam Research บริษัทจากสหรัฐอเมริกาซึ่งเป็นผู้ออกแบบและผลิตอุปกรณ์เซมิคอนดักเตอร์ (semiconductor processing equipment) เมื่อเร็วๆ นี้ได้ตั้งฐานการผลิตที่ปีนัง เพิ่มเติมจากโรงงานผลิตที่มีอยู่ทั่วโลกซึ่งรวมถึงสหรัฐ เกาหลีใต้ และออสเตรีย⁷ ในขณะเดียวกัน Smith + Nephew ซึ่งเป็นบริษัทผลิตอุปกรณ์ทางการแพทย์ชั้นนำของโลกสัญชาติอังกฤษ คาดว่าจะสามารถผลิตสินค้าล็อตแรกจากโรงงานในปีนังได้ในปี 2020⁸ โดยในความเห็นของ Lilian มองว่าความสามารถของมาเลเซียในการตอบสนองความต้องการสินค้าที่ถูกควบคุมอย่างเข้มงวดอย่างเช่นอุตสาหกรรมการผลิตอุปกรณ์การแพทย์ ได้สะท้อนถึงถึงศักยภาพของห่วงโซ่อุปทานที่แข็งแกร่งและมีคุณภาพสูง

ในขณะเดียวกัน เกาหลีและไต้หวันดูเหมือนจะเป็นเพียงสองประเทศที่สามารถแข่งขันได้ในสินค้าที่มีกระบวนการผลิตขั้นสูง ไต้หวันอาจกลายเป็นแหล่งสำคัญสำหรับการวิจัยและพัฒนาของยักษ์ใหญ่ด้านเทคโนโลยีระดับโลก โดยล่าสุดมีการลงทุนของ Google และ Apple ในไต้หวันที่สร้างศูนย์ข้อมูล การรวมระบบ (system integration) เทคโนโลยีใหม่ในการแสดงผล (new display technology) ชิปเซ็ตและอุปกรณ์อิเล็กทรอนิกส์แบบออพติคอล ในขณะเดียวกัน ประเทศไทยซึ่งเป็นที่รู้จักกันดีสำหรับจุดแข็งของซัพพลายเชนด้านอาหาร ก็ดูเหมือนจะมีคู่แข่งน้อยกลุ่มธุรกิจนี้

นอกเหนือจากความสามารถในด้านการผลิตแล้ว ข้อพิจารณาที่สำคัญในด้านอื่นๆ ยังรวมถึงความง่ายในการทำธุรกิจ นโยบายของรัฐบาล คุณภาพของโครงสร้างพื้นฐานและแรงงาน ในรายงานความสามารถทางการแข่งขันทั่วโลกประจำปี 2019 แสดงให้เห็นว่าประเทศในเอเชียส่วนใหญ่ติดอยู่ในอันดับ 50% แรก จากจำนวนทั้งหมด 141 ประเทศ โดยมีหลายประเทศที่ติดอยู่ใน 30 อันดับแรก ดังแสดงในรูปที่ 4

รูปที่ 4 : ดัชนีความสามารถทางการแข่งขันโลก (การจัดอันดับประจำปี 2019 จากจำนวนทั้งหมด 141 ประเทศ)⁹

หัวหน้าฝ่ายตราสารหนี้ของ Eastspring ประจำสำนักงานเวียดนามเชื่อว่าความได้เปรียบของเวียดนามอยู่ที่กำลังแรงงานที่มีค่อนข้างมากและอายุยังน้อย ค่าแรงที่สามารถแข่งขันได้ เสถียรภาพทางการเมือง และนโยบายสนับสนุนต่างๆ เขาคาดว่าแนวโน้มการเคลื่อนย้ายการผลิตออกจากประเทศจีนนั้นจะดำเนินต่อไป หลังจากที่เริ่มต้นมาตั้งแต่ความตึงเครียดทางการค้าระหว่างสหรัฐกับจีนทวีความรุนแรงขึ้น

ในขณะเดียวกัน ดร.สมจินต์ ศรไพศาล ประธานเจ้าหน้าที่บริหารของ TMBAM - Eastspring เชื่อว่าแผนของประเทศไทยในการสร้างเครือข่ายรถไฟความเร็วสูง ท่าเรือ และสนามบิน ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของการพัฒนาระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคตะวันออก หรือ Eastern Economic Corridor (EEC) จะช่วยยกระดับความสามารถในการแข่งขันของประเทศ โดย EEC นั้นมีเป้าหมายฟื้นการเติบโตให้แก่พื้นที่แถบชายฝั่งทะเลด้านตะวันออกของประเทศไทยซึ่งเป็นศูนย์กลางการผลิตด้านอุตสาหกรรมของประเทศตลอดช่วง 30 ปีที่ผ่านมา ดร.สมจินต์มองว่า EEC เป็นฐานการผลิตที่มีศักยภาพสำหรับบริษัทที่ต้องการกระจายห่วงโซ่อุปทาน

ซัพพลายเชนที่กระจายออกไปอาจนำมาซึ่งค่าใช้จ่ายสูง โดยเฉพาะอย่างยิ่งสำหรับบริษัทที่ต้องการกระจายความเสี่ยงออกจากจีน นวัตกรรมด้านหุ่นยนต์หรือโรโบติกส์และระบบอัตโนมัติ จะมีบทบาทสำคัญต่อการช่วยลดค่าใช้จ่ายในขณะที่บริษัททำการขยับเปลี่ยนห่วงโซ่อุปทานไปยังประเทศที่มีค่าแรงสูงขึ้น ปัญญาประดิษฐ์หรือ Artificial Intelligence จะช่วยให้กระบวนการง่ายขึ้น (และคุ้มค่ามากขึ้น) ในการโยกย้ายการผลิต ตรวจสอบซัพพลายเชน ดำเนินการผลิตแบบอัตโนมัติ (การผลิตที่ไม่ต้องการแรงงานมนุษย์ หรือที่เรียกว่า lights out manufacturing )

ข้อมูลจากสมาคมอุตสาหกรรมหุ่นยนต์ หรือ Robot Industries Association (RIA) ระบุว่าระบบหุ่นยนต์แบบมาตรฐานในตลอดระยะเวลา 15 ปี ช่วยประหยัดเงินได้ ประมาณ 3.5 ล้านดอลลาร์สหรัฐ เมื่อเทียบกับค่าใช้จ่ายเริ่มแรกที่ 250,000 ดอลลาร์สหรัฐบวกกับต้นทุนการดำเนินงานที่ 187,000 ดอลลาร์สหรัฐ

BofA คาดการณ์ว่าหุ่นยนต์อุตสาหกรรมที่ติดตั้งในฐานการผลิตทั่วโลกอาจสูงแตะระดับ 5 ล้านหน่วยภายในปี 2025 เพิ่มขึ้นสองเท่าเมื่อเทียบกับปี 2019 เนื่องจากหุ่นยนต์มีราคาไม่แพง มีความยืดหยุ่น และสามารถควบคุมการทำงานได้เอง

เทรนด์นี้ จะส่งผลดีต่อประเทศญี่ปุ่น ซึ่งเป็นผู้ผลิตหุ่นยนต์อุตสาหกรรมรายใหญ่ที่สุดของโลก ในปัจจุบันอุตสาหกรรมยานยนต์เป็นผู้ใช้งานระบบหุ่นยนต์รายใหญ่ที่สุด แต่จากการวิจัยพบว่าอุตสาหกรรมอาหารและเครื่องดื่ม ชีววิทยาศาสตร์ (life sciences) อิเล็กทรอนิกส์ และโลจิสติกส์ จะเป็นกลุ่มอุตสาหกรรมที่มีการเติบโตสูงนับจากนี้ ในขณะเดียวกัน เซมิคอนดักเตอร์เป็นหนึ่งในส่วนประกอบสำคัญที่อยู่เบื้องหลังพลังการประมวลผลสิ่งต่างๆ ของเราทุกวันนี้ อุตสาหกรรมเซมิคอนดักเตอร์ของเอเชียและอุตสาหกรรมต่างๆ ที่เกี่ยวข้องในภูมิภาคจึงมีโอกาสได้รับผลบวกจากการนำเอาระบบอัตโนมัติและหุ่นยนต์มาใช้ในโรงงานมากขึ้นในอนาคต ภูมิภาคเอเชียนั้นเป็นที่ตั้งของบริษัทประกอบเซมิคอนดักเตอร์ชั้นนำที่อยู่ในประเทศจีน เช่นเดียวกับบริษัทผลิตเซมิคอนดักเตอร์รายใหญ่ซึ่งตั้งในไต้หวันและเกาหลี

ผู้บริโภคทั่วโลกทุกวันนี้ ต่างให้ความสำคัญกับผลิตภัณฑ์เพื่อความยั่งยืน (sustainable products) มากขึ้นเรื่อยๆ ทำให้ขั้นตอนการเข้าถึงการตรวจสอบแหล่งที่มาจากบริษัทต่างๆ และกระบวนการผลิตสินค้าในหลายประเด็นซึ่งจะเข้ามามีอิทธิพลมากขึ้น ไม่ว่าจะเป็นความพยายามในการลดปริมาณการปล่อยก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ ความไม่แน่นอนของวัตถุดิบทั้งเรื่องคุณภาพในอนาคต และการควบคุมคุณภาพ ตลอดจนมาตรฐานสวัสดิการของแรงงาน

ข้อมูลจากองค์การอนามัยโลก องค์การแรงงานระหว่างประเทศ และโครงการพัฒนาแห่งสหประชาชาติ ระบุว่ายอดการสูญเสียด้านประสิทธิภาพจากการหยุดชะงักและการบาดเจ็บที่เกี่ยวข้องกับความร้อน อาจเพิ่มขึ้นเกินกว่า 2 ล้านล้านดอลลาร์สหรัฐในปี 2030 ขณะดัชนีความเสี่ยงทางสภาพภูมิอากาศโลกประจำปี 2020 (Global Climate Risk Index 2020) ที่จัดทำโดย Germanwatch ซึ่งเป็นการวัดขนาดและความเปราะบางของประเทศต่างๆ ต่อสภาพภูมิอากาศที่รุนแรงสุดขั้ว ได้จัดอันดับให้ฟิลิปปินส์ ไทย และเวียดนาม อยู่ในกลุ่มประเทศที่ได้รับผลกระทบจากความเสี่ยงด้านสภาพภูมิอากาศมากที่สุด

ในขณะเดียวกัน เอเชียก็ต้องเผชิญกับความท้าทายด้านสภาพภูมิอากาศอื่นๆ อย่างเรื่องการพึ่งพาเชื้อเพลิงฟอสซิลมากกว่าประเทศพัฒนาแล้วส่วนใหญ่ อย่างไรก็ตาม ประเทศในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้มีแผนเชิงรุกในการเพิ่มสัดส่วนการใช้พลังงานหมุนเวียนสำหรับการผลิตไฟฟ้าขึ้นเป็น 20% ภายในปี 2040 โดยที่ประเทศเวียดนามนั้น ได้ตั้งเป้าหมายที่จะเพิ่มสัดส่วนการใช้พลังงานหมุนเวียนขึ้นเป็น 25% ภายในปี 2030

ห่วงโซ่อุปทานทั่วโลกจะมีการกระจายสู่ความหลากหลายมากขึ้น แม้ว่าจังหวะและเวลาของการเปลี่ยนแปลงจะแตกต่างกันไปในแต่ละอุตสาหกรรม สินค้าจำเป็นที่มีแนวโน้มความต้องการเพิ่มขึ้นในสังคม อย่างเช่นยาและอุปกรณ์ทางการแพทย์ ซึ่งย้ายมาผลิตใกล้กับตลาด ผู้ใช้บริโภคมากขึ้น ประเทศต่างๆ อาจมองหาสินค้าเทคโนโลยีบางรายการ ที่สามารถช่วงชิงความเป็นผู้นำตลาดเชิงกลยุทธ์ได้

ต้นทุนเพิ่มขึ้นจากการเคลื่อนย้ายห่วงโซ่อุปทาน รวมถึงค่าเสื่อมราคาที่สูงขึ้น และค่าใช้จ่ายในการดำเนินการสร้างโรงงานใหม่ ประกอบกับต้นทุนค่าแรงงานที่สูงขึ้นก่อนที่จะสามารถใช้ประโยชน์จากระบบอัตโนมัติและหุ่นยนต์ได้อย่างเต็มที่นั้น จึงเป็นไปได้ว่าทั้งบรรดาบริษัท และผู้บริโภคจะต้องเป็นผู้รับภาระ ซึ่งแนวโน้มเช่นนี้อาจมีผลกระทบต่อผลกำไรและเงินเฟ้อในระยะยาว

จีนเป็นตลาดผู้บริโภคที่ใหญ่ที่สุดเป็นอันดับสองของโลก ดังนั้น ความปรารถนาที่จะ “อยู่ใกล้ชิดกับลูกค้า” อาจช่วยรักษาสายการผลิตในเอเชียไว้ และเมื่อเอเชียมีรายได้ที่กำลังไต่ระดับสูงขึ้น บริษัทต่างๆ ก็ยังได้สร้างห่วงโซ่อุปทานให้จำกัดอยู่ภายในภูมิภาคเพียงเพื่อให้สามารถรองรับตลาดเอเชีย¹¹ ในขณะเดียวกัน การกระจายตัวของห่วงโซ่อุปทานอาจไม่ได้ทำให้จีนต้องสูญเสียสิ่งใดไป - จีนนั้นกำลังขยับขึ้นบนห่วงโซ่คุณค่าและเปลี่ยนเศรษฐกิจของตนให้ไปเน้นยังภาคบริการมากยิ่งขึ้น

ในปัจจุบันข้อได้เปรียบที่สำคัญของเอเชียคือ ต้นทุนที่แข่งขันได้, ความใกล้ชิดกับจีน และการเติบโตของภูมิภาค การที่เอเชียจะเดินหน้าสร้างข้อได้เปรียบเหล่านี้ต่อไป จึงมีความจำเป็นคำนึงถึงเรื่องสภาพภูมิอากาศ และการพัฒนาเทคโนโลยีระบบอัตโนมัติให้มากยิ่งขึ้น เพื่อรักษาบทบาทที่สำคัญในซัพพลายเชนต่อไปในอนาคต

บทความนี้เป็นปฐมบทจากทั้งหมด 6 บทความใน Asian Expert Series ของเรา ซึ่งได้ทำการสำรวจอนาคตของเอเชียในยุคหลัง COVID